Dat nachtwerk je gezondheid niet ten goede komt en vreet aan je energieniveau, is algemeen bekend en erkend. Dat geldt voor alle sectoren, maar in de zorg is extra aandacht vereist voor de problematiek. Ten eerste omdat nachtdiensten permanente waakzaamheid vereisen, ten tweede om een halt toe te roepen aan de uitstroom van met name IC-personeel. Toch dringt de noodzaak tot het treffen van maatregelen slechts druppelsgewijs tot de sector door. Internist-intensivist Astrid Salet: “In 2017 waarschuwde de Gezondheidsraad al voor de schadelijke effecten van nachtdiensten. Dat is nauwelijks opgepikt, noch door de politiek, noch door het bedrijfsleven en de zorg. Ik zie nu pas een lichte kentering.”

Nachtwerk verstoort je biologische klok

Nachtwerk verstoort je biologische klok. Het gevolg op korte termijn is: slapeloosheid, energiedips en verminderde concentratie. Daarnaast zijn er serieuze aanwijzingen dat veelvuldige nachtdiensten op de langere termijn kunnen leiden tot een verhoogde kans op suikerziekte en hart- en vaatziekten. Er wordt zelfs een relatie gelegd met borstkanker, maar daar bestaat nog geen sluitend wetenschappelijk bewijs voor.

Astrid Salet, internist/intensivist Jeroen Bosch Ziekenhuis: “Dit móet veranderen!”

Astrid Salet, die zelf al meer dan dertig jaar onder de meest uitdagende omstandigheden nachtdiensten draait, nam de waarschuwingen en adviezen van de Gezondheidsraad wel serieus. Samen met een collega trok ze bij de directie en de arbodienst van het Jeroen Bosch Ziekenhuis aan de bel en zei: dit móet veranderen. Ze overviel iedereen door in New York brutaalweg een zogeheten EnergyPod te bestellen, de ultieme powernap-fauteuil die je al naargelang je persoonlijke voorkeuren kunt programmeren. Kosten: 12.000 euro. Vanaf dat moment ging het balletje rollen en nam het draagvlak voor het treffen van maatregelen snel toe. Het Jeroen Bosch Ziekenhuis werd trendsetter.

“Alles bij elkaar, de stoelen, de brillen en de speciale voeding die we ’s nachts en overdag aanbieden, kosten de maatregelen veel geld”, zegt Astrid Salet. “Maar als je dit afzet tegen de kosten van de apparatuur die we hier op de Intensive Care hebben staan, is het helemaal niets. We hebben berekend dat het gaat om een investering van één euro per persoon per dag. Waar hebben we het dan over? Je krijgt enorm veel terug voor die ene euro: fittere medewerkers en meer veiligheid en kwaliteit voor de zorgverlener én de patiënt. Echt, de waakzaamheid gaat met sprongen vooruit. Dat verklaart waarom de belangstelling vanuit onze en andere sectoren groot is. Ik denk dat we al wel dertig ziekenhuizen op bezoek hebben gehad. Ons voorbeeld wordt opgevolgd.”

Nachtdiensten als reden voor vroegtijdig einde aan gedroomde loopbaan

Mieke Meulendijks, zorgmanager Radboudumc: “Goede voorzieningen zijn cruciaal om de continuïteit van de Intensive Care veilig te stellen.”

Een van de ziekenhuizen die in ’s-Hertogenbosch op de koffie ging, was het Radboudumc uit Nijmegen. Zorgmanager en oud-IC-verpleegkundige Mieke Meulendijks is nog steeds enthousiast over het werkbezoek. Binnen haar managementrol is de duurzame inzet van zorgprofessionals een belangrijk punt van aandacht. Bovendien heeft ze te maken met een structureel tekort aan IC-personeel en zijn nachtdiensten een van de redenen waarom leerling-verpleegkundigen vroegtijdig een punt achter hun gedroomde loopbaan zetten. “Onregelmatige diensten en vooral nachtdiensten zijn steeds minder populair. Daar zullen we écht iets aan moeten doen om de continuïteit op de Intensive Care veilig te stellen.”

 Pilot op Intensive Care

Mieke stelde een werkgroepje samen, formuleerde een plan van aanpak en presenteerde dat aan het management. Er kwam vrijwel direct toestemming en financiële ondersteuning. Het Radboudumc schafte vier powernap-stoelen aan, van een ander merk en voor een andere prijs dan de EnergyPod uit New York, en maakte ruimte voor powernapkamers. De voorzieningen zijn nu nog als pilot beperkt tot de Intensive Care. Maar de ervaringen zijn dusdanig, dat er een reële kans bestaat dat alle nachtwerkers van het ziekenhuis in de nabije toekomst in hun werkomgeving een legitiem en verkwikkend hazenslaapje kunnen doen.

“Even legitiem je ogen dicht mogen doen… dat doet wonderen.”

Er is bewust niets geregeld rond het gebruik van de voorzieningen. Mieke: “We werken hier met hoogopgeleide mensen, dus dat regelt zichzelf. Wie behoefte heeft aan een powernap, maakt binnen de eigen verantwoordelijkheid gebruik van de voorziening. Even je ogen dicht en ontspannen – niet langer dan twintig minuten, want je mag niet in een diepe slaap vallen! – doet echt wonderen. We weten dat mensen in de praktijk sowieso af en toe wegdommelen, maar dan in een ongemakkelijke houding en zonder het zelf te reguleren. Nu bepaal je je eigen moment, gebruik je een speciale stoel en stel je een eigen programmaatje in om te ontspannen of jezelf te activeren. Iedereen is enthousiast, de belangstelling vanuit andere afdelingen is enorm.”

Pakket aan maatregelen om nachtdiensten aantrekkelijker te maken

De powernap-faciliteiten zijn slechts één onderdeel van een totaalpakket aan maatregelen dat het Radboudumc treft om nachtdiensten minder belastend en aantrekkelijker te maken. Er gaat veel aandacht uit naar het beschikbaar stellen van gezonde voeding in de nachtelijke uren en er zijn brillen beschikbaar, die helpen om ’s nachts wakker te blijven. Tot slot is er een pilot gestart, die medewerkers zoveel mogelijk zeggenschap moet geven over het invullen van de roosters.

Of de maatregelen een halt gaan toeroepen aan de uitstroom van zorgprofessionals die zich op de Intensive Care sterker manifesteert dan op andere afdelingen, kan alleen de toekomst uitwijzen. De ervaringen zijn zeer goed. Dat er eindelijk serieus aandacht wordt besteed aan de problematiek rond nachtdiensten, wordt op de werkvloer bijzonder op prijs gesteld. Mieke Meulendijks: “We hebben er een gezamenlijk project van gemaakt, waar alle disciplines bij betrokken zijn. Het draagvlak is enorm en ik kan alle ziekenhuizen aanbevelen om hetzelfde te doen.”

“Ik zie significante verbeteringen en weet zeker dat we dat wetenschappelijk gaan bewijzen.”

Astrid Salet van het Jeroen Bosch Ziekenhuis, onderschrijft dit van harte als ‘powernap-pionier en –ambassadrice’. Ze is ervan overtuigd dat de mogelijkheid om onder optimale omstandigheden en volledig legitiem een hazenslaapje te doen, helpt om gezondheidsrisico’s te verkleinen. Rationeel als ze is, beseft Astrid dat het wetenschappelijke bewijs daarvoor nog geleverd moet worden. Om de wetenschap aan de praktijk te koppelen, volgt het Jeroen Bosch Ziekenhuis in samenwerking met het Máxima Medisch Centrum een representatieve groep artsen en verpleegkundigen. De uitkomst van dit onderzoek staat geagendeerd voor begin 2020. Astrid hoeft de uitslag niet af te wachten om op basis van wat ze om zich heen ziet gebeuren vast te stellen dat de maatregelen resulteren in significante verbeteringen. Ze zegt: “Dit moet gewoon als vanzelfsprekend in de cao worden vastgelegd.”

Door: Nationale Zorggids / Ton Hilderink